Նախահարսանեկան Ծեսեր

Հարսնացու աղջիկը պետք է «մահանար» ծնողների ընտանիքում և »ծնվեր» տղայի տանը: Հարսանյաց միջոցառումները միտված էին մահվան և ծննդի այդ ողջ ընթացքում զույգերին՝ հատկապես հարսին չար ուժերից պաշտպանելուն, և նորաստեղծ ընտանիքին բեղմնավոր, հաջողություններով լի ապագա ապահովելու համար:

Ըստ հին հայկական ավանդույթի, հայ ընտանիքներում սովորույթ կար նոր տարվա գիշերը ընծաներ ուղարկել, նվերներ տալ միմյանց, համեմված բարի մաղթանքներով և սիրո խոստովանությամբ: Քիչ թե շատ մեր օրերում էլ պահպանվել է այս ավանդույթը, բայց մի գեղեցիկ դրվագ, որ շատ հետաքրքիր ու արժեքավոր է եղել մեր մշակույթում, դուրս է մղվել…
Երբ հայոց ընտանիքում Ամանորի և Սուրբ ծննդյան տոներին մոտ նոր զույգ պիտի միավորվեր ու ընտանիք կազմեր, Ամանորի գիշերը նշանված աղջիկը գունավոր մետաքսյա թելերով զարդարված մի խնձոր է ուղարկում նշանածին, ի լուր իր սիրո, նվիրվածության, անարատության և ընտանիք կազմելու պատրաստակամության: Տղան ստանալով այդ հրաշք ընծան, խնձորի վրա ոսկե մետաղադրամներ է շարում և ուղարկում հետ աղջկան, ի պատասխան, որ կպահի նրան սիրո և հոգատարության մեջ, հարուստ ու բարեկեցիկ կյանքով:

Աղջկատես

Ավանդական հասարակության մեջ հարսնացուի ընտրությունը կատարում էր տղայի մայրը: Աղջիկներին հնարավոր էր տեսնել տոնախմբությունների ժամանակ, արտերում քաղհան անելիս կամ աղբյուրից ջուր բերելիս: Այս երևույթը հետաքրքիր տեղ է զբաղեցնում ամուսնության հարցում, արտահայտված է նույնիսկ Սուրբ Սարգսի ավանդույթում, ուր գուշակություններից մեկը՝ աղաբլիթ ուտելուց հետո երազում հնարավոր զուգընկերոջից ջուր ընդունելը, ըստ ժողովրդական մեկնության նշանակում է ամուսնություն ջուր տվողի հետ: Այս գեղեցիկ ավանդույթը այսօր էլ պահպանում են մեր երիտասարդները:

Աղջիկտես. «Մերիկը տես՝ աղջիկն առ»
Ինչպես նշեցինք, իրական ընտրությունը կատարում էր տղայի մայրը: Որոշ շրջաններում հենց նա էր պաշտոնական «աղջիկտես»-ի հիմնական դերակատարը: Նա մի քանի ազգականուհիների հետ հայտնում էր, որ եկել է աղջկան տեսնելու: Եթե աղջկա ծնողները տրամադրված էին համաձայնվելու, թույլ էին տալիս իրենց աղջկան զննել, քննել, քայլեցնել: Օրինակ, ասեղ ու թել էին տալիս թելելու՝ տեսողությունը ստուգելու համար, ցածր ձայնով բան էին խնդրում՝ լսողությունը ստուգելու նպատակով: Կարող էին նույնիսկ բաց անել կուրծքը, խնդրել, որ ցույց տա ոտքերը, երբեմն նույնիսկ մերկացնում էին: Հավանելու դեպքում տղայի մայրն աղջկա այտը համբուրում էր, մի ոսկի դնում նրա ափի մեջ, ոսկե շարոց գցում վիզը, արծաթե կամ ոսկե մատանի դնում աջ ճկույթին՝ նախապես ստանալով մոր հավանությունը: Այս դեպքում հարսնացուն անմիջապես օղի էր «բաշխում», որը բարեմախթանքներով խմում էին,ապա աղջկա կողմը հյուրասիրում էր ճաշով, եթե նույնիսկ ճաշի ժամ էլ չէր: Եթե աղջկան չէին հավանում, հեռանում էին առանց հյուրասիրության: Ավելի ուշ այս ծեսն ավելի քողարկված էր արվում: Ծանոթներ էին գտնում, ինչ-որ պատրվակով գնում աղջկա տուն:
Կարծիքներ փոխանակելու համար երբեմն դիմում էին մնջախաղային լեզվի. Օրինակ՝ Կարինում, հավանելու դեպքում մեկը հազում, մյուսը հազով պատասխանում էր, կամ աջ ձեռքը տանում էր դեպի գլուխը … Եթե պայմանական <<նշանը>> ոչ բոլոր մասնակիցներն էին կատարում, խոսք առնելն ու բանակցությունները տեղի չէին ունենում: Հակառակ դեպքում արդեն աղջկա կողմն էր գնում տղայի տուն, տեսնելու՝ ինչ կարողություն ունեն, հետաքրքրվում էին արդյոք հիվանդներ կամ հանցագործներ չեն ունեցել:
Պատահում էր, որ <<…երբ հարսանիքի գիշերը նորափեսան, քավորը և փեսախպերը գալիս էին հարսին եկեղեցի տանելու, հարսը երբեմն չէր իմանում, թե երեքից որն է իր ամուսինը: Բացի աղջկա ֆիզիկական տվյալներից, տղայի կողմին հուզում էր նաև ապագա հարսի <<խերով>> լինելու հանգամանքը: Օրինակ՝Մուսալեռում մեկ կիլոգրամ աղ էին գնում, և եթե մինչև աղի սպառվելը ընտանիքում որևէ դժբախտություն չէր պատահում, գնում էին աղջկան ուզելու:
Ավանդական հասարակության մեջ մարդկանց անձնական կյանքը կարգավորելու ընթացքում ոչ ռացիոնալ հանգամանքներ կարող էին բախտորոշ դեր խաղալ:

 

Նշանուող հայ աղջիկ մը պարտաւոր էր իր պատրաստած օժիտին մէջ ունենալ առնուազն վեց ասեղնագործութիւն- անկողինի երես, մահճակալի ծածկոց, մահճակալի կարպետ, քառակուսի բարձ, մանուկի գօտի, ծրար…: Օժիտային այս պարտաւորութեան մէջ կարելի է տեսնել ճարտար մատներով հայ կին եւ հայ օճախը շէնշող պահող հայ մայրպատրաստելու տոհմիկ աւանդութիւն մը, որ կու գայ դարերու խորքէն: Տնային ու կենցաղային այս զբաղմունքը, որ հայ աղջկան ու հայ կնոջ մատներուն արանքը կը վերածուի ձեռարուեստի նրբին գլուխ-գործոցներու, կ՛արտացոլէ հայու տոհմիկ ճաշակը: Արդարօրէն, “մի մատ, հազար հունար”,- կ՛ըսէ հայկական ասացուածքը: Ասեղն ու դերձանը եղած են հայ կնոջ ուղեկիցը, ուրախ ու տխուր օրերու հաւատարիմ ընկերակիցը: Ասեղնագործութեան մէջ կարելի է գտնել հայուհիներու երջանկութեան ու տրտմութեան արցունքը: Բարոյապէս ու հոգեպէս հարուստ ապրելու պատգամ մըն է տոհմական այն ասացուածքը, որ այսպէ՛ս կը խրատէ հայուհիները՝ “Առ ասղիկ ու թելիկ, որ չասեն աղքատի կնիկ”: Հայուհին, ապաւինելով իր աշխատասիրութեան՝ իր սեփական ճարտար մատներով կը խլէ ու կ՛ըմբոշխնէ բարոյապէս բարձր եւ հոգեպէս ազատ կեանք վարելու իր արդար իրաւունքը: Ճիշտ է, որ օժիտի հարստութիւնը նիւթաբարոյական հարստութիւնն է հայ աղջկան: Բայց ձեռարուեստը միա՛յն օժիտային երեւոյթ չէ, այլ՝ ազգային հազարամեայ ժառանգութիւն մը, զոր պարտաւոր ենք փոխանցել յաջորդ սերունդներուն, միեւնոյն այն հոգածութեամբ, որ մենք ժառանգած ենք մեր նախորդ սերունդներէն: Ինքնանպատակ չէ՛ աւանդապահ մնալու մեր պարտաւորութիւնը: Պարզապէս, աւանդութեանց կառչած մնալու ճամբո՛վ միայն կրնանք պահպանել մեր ազգային ինքնութիւնը՝ թրծելով մեր հողային պատկանելիութիւնը:

 

 

 

Խնամախոսություն 

<<Էկել եմ ձեր ճրագից մին կրակ տանեմ>> Կարելի է առանձնացնել խնամախոսության երկու տարբերակ՝ ոչ պաշտոնական և պաշտոնական: Առաջինի դեպքում մի շարք հարցեր պարզելու նպատակով դիմում էին միջնորդներին, որոնց դերում հիմնականում հանդես էին գալիս այրի կանայք (նրանք լավագույնս էին իմանում, թե որ ընտանիքում ինչ տարիքի երիտասարդներ կան, ինչպիսի կարողության տեր են, և ինչ անձնական արժանիքներ ունեն): Խնամախոսները տարբեր ազգագրական շրջաններում ունեին իրենց տեղական անվանումները: Ջավախքում, Շիրակում, օրինակ, նրանք կոչվում էին պատգամ ,Հարք գավառում՝ ուզանգան, Նոր Նախիջևանում՝ դիբոնչի, Վայոց ձորում՝ էլչի, Նոր Բայազետում՝ խնամախոս, Կեսարիայում՝ ռինաչի և այլն: Խնամախոսների կազմը նույնպես տարբերվում էր: Շատ տարածված էր այդ առաքելությամբ ուղարկել գյուղի քահանային: Դա պայմանավորված էր ոչ միայն նրա հարգված լինելու հանգամանքով, այլև նրանով, որ առանց ազգակցական կապի անհրաժեշտ հեռավորության (յոթ պորտ) քահանայի հաշվարկի որևէ պսակ չէր կարող լինել:

Վարանդայում որպես խնամախոս գնում էր որևէ կին, որի խնդիրն էր ապագա փեսացուին գովերգելով ՝ <<կտրիել (կատարյալ), ռաշիտ (քաջ) տղա>>, աղջկա մորը համոզելու համաձայնել:
Զանգեզուրում ևս կանայք էին բանակցում. Երիտասարդի մայրը, մի մոտիկ ազգականի հետ, փորը բրնձով և համեմունքներով լցված մի հավ և մի շիշ գինի վերցրած գնում էր աղջկա մոր մոտ:
1930 թ.-ից ի վեր, հաճախ տղայի հայրն ու պապն էին խնամախոս գնում՝ կանանց արգելելով մասնակցել խոսք ուզելու արարողությանը: Որոշ դեպքերում նրանց միանում էին նաև հորեղբայրը, քեռին ու ամուսնացողը:Ավելի ուշ՝ XX դ. Սկզբում, նրանց միացան նաև կանայք:

Խնամախոսության գնացողը, օրինակ՝ Լոռվա գյուղերում, պարտավոր էր մասնակցել հարսանիքի հետ կապված ծախսերին: Դերսիմում, խնամախոսության կարևոր մասնակիցներից էին նաև կնքահայրը, հորեղբոր կինը, <<նէնէ>> , քեռակինը և տղայի ամուսնացած հորաքույրը: Ջանում էին ուղարկել հեղինակավոր մարդկանց, ում աղջկա ծնողները կամաչեին մերժել, ուստի խնամախոսի ճիշտ ընտրության դեպքում խնամախոսությունը կարող էր հաջող ավարտ ունենալ: <<Յա, խնամ Հարութ, — ֆռնջաց Թորոսը, — էդ ինչ էս ասում, քեզ նման աղա մարդը մուտք գործի իմ տուն ու աղջիկ ուզի, ես էլ նազ անեմ, մեր աղջիկը քեզ ղուրբան, ուզում ես ՝ տար ջուրը գցի, անունը խոսողը չեմ>>:

 

Քանի որ խնամախոսության ժամանակ մերժված լինելը համարվում էր շատ ամոթալի երևույթ, ընտանիքը աշխատում էր թաքցնել այդ փաստը: Օրինակ՝ խնամի գնում էին մթնշաղին, կամ վերջում հայրը խնդրում էր. <<Քարըմ դրեք վեր խոսկապի>> (խոստացեք խնամախոսության լուրը ոչ մեկին չհայտնել): Աղջիկների <<ամուսնական վարկանիշը>> ընդհակառակը, խնամախոսությունների քանակով բարձրանում էր: Երբեմն աղջկա ծնողները ուղիղ դրական պատասխանից խուսափում էին, որ խնամախոսները նորից այցելեին աղջկա տուն, որ <<գնան գան, էվել տքանան>>: <<Չեմուչումի>> բացակայությունը կարող էր նրանց ծաղրի առարկա դարձնել. Թե <<Ախպար, այդպես էլ բան կլլի, հալա բերանին չբացած, խոսք տվին, է՜հ հոտած միս սաղցուցին>>: Սակայն տղայի կողմին <<տանել — բերելը>> երեք անգամից չպիտի գերազանցեր, ավել գնալը ամոթ էր համարվում:

Ամուսնության պատրաստ աղջիկ ունեցող ընտանիքները երբեմն տեղյակ էին պահում խնամի ընդունելու իրենց պատրաստակամության մասին: Օրինակ, Ղարաբաղում տան առաջ <<հարսնաքար>> էին դնում, որի վրա նստողի խնամախոսության հայցը պարզ էր դառնում բոլորին: Գեղարքունիքում չորացած աթարի դեզի վրա ամուսնացնելու աղջիկների քանակով ավելներ էին կանգնեցնում: Վանում ՝ամռան կիրակիները , լուսադեմին, ամուսնանալու հասակի աղջիկները իրենց դռների առաջ պոզիկով ջուր էին ցանում՝ տարբեր նախշեր գծելով, ապա՝ ավլում: Նախշերը միջնորդներին հնարավորություն էին տալիս աղջիկների գեղագիտական ճաշակը գնահատելու:

Եթե աղջկա կողմը մտադրություն չի ունենում համաձայնվելու, հենց սկզբում հնչում են հետևյալ խոսքերը. <<Մեր աղջիկը դեր փոքր է, աճապարելու բան մը չունինք, ձեր բախտը ուրիշ դուռ փորձեցեք>>, <<Մեզանից մի վշտանաք>>, <<Մեր դուռը բարեկամների համար միշտ բաց է, սակայն այս հարցի շուրջ այլևս խոսք չբացեք>>, <<Էս տարի կարալ չէնք տալ, հացերնիս պակաս է>>, <<Մեր օջախի ճրագի պատրուքը հալա չենք պատրաստել>>, և այլն:

Խնամախոսներին սովորաբար չէին հյուրասիրում, քանի որ որոշ տեղերում դա հավասար էր դրական պատասխանի: Օրինակ՝ Սիսում բացասական պատասխանի դեպքում բերում էին առանց շաքարի սուրճ: Դրական պատասխանի մասին էր վկայում նաև այն, որ ապագա հարսն իր ձեռքով էր մատուցում սուրճը: Ավելի ուշ շրջանում, երբ հատկապես խնամախոսնորը հեռու տեղից են, կամ շատ հարգարժան հյուրեր են, աղջկա ծնողները թեև հյուրասիրում են, սակայն նախապես զգուշացնում են, որ սա համաձայնության սեղան չէ, այլ ուղղակի հըուրասիրության տուրք: Համաձայնության դեպքում մի փոքր հյուրասիրությունը պարտադիր էր՝ <<գործարքը>> օղիով կամ գինով շնորհավորելու: Օղին բերվում էր տղայի տնից, իսկ ուտելիքը՝ աղջկա:

 

 

 

Խոսքկապ

<<Թե իմ աղջիկը գայլ է, թող քո շեմքը մուտք գործելիս գառ դառնա>> Համաձայնության դեպքում խնամախոսության օրը անվանում էին <<խոսքկապ>>, որն ամրագրվում էր ոչ միայն խոսքով, այլև <<խոսքկապ>> անվանումը կրող նվերով: Օրինակ Սասունում ապագա հարսին նվիրում էին մանր դրամ, Տարոնում՜՝ մատանի, ապարանջան կամ ականջողեր, Լոռիում ՝ գլխաշոր և այլն: Հարսի կամ նրա մոր կողմից նվերն ընդունելը դրական պատասխանի նշան էր: Դատելով ծեսի <<բեհ դնել>> անվանումից՝ այս նվերը, կարծես, ձեռք է բերում <<գրավի>> իմաստ: Նման բացատրության օգտին է խոսում նույն ծեսի մեկ այլ անվանում՝ <<հադեմասի>>: Վերջինս արաբերենից թարգմանաբար նշանակում է <<հա ասել>>, բայց Ջավախքում այսպես էին անվանում հարսի համար տրվող գլխագինը, որի չափի համար հաճախ պայմանավորվում էին հենց խոսք առնելիս: <<Պայմանագիրը>> կարող էր կնքված համարվել, եթե նույնիսկ <<գրավը>> տրված չէր, բայց երկու կողմի տղամարդիկ փեսայի բարեկամների բերած օղիով շնորհավորել էին համաձայնությունը, ինչպես օրինակ Վայոց ձորում, աղջկա կողմի ամենատարիքավորը <<Տար, խերը տես>> օրհնանքով բարցձրացնում էր բաժակը և ազդարարում կողմերի բարեկամության սկիզբը: Որոշ շրջաններում աղջիկն իր ձեռքով պիտի օղին <<փնջած>> (զարդարած) շշից լցներ ու մատուցեր, հակառակ դեպքում համարվում էր, որ նա համաձայն չէ առաջարկությանը: Հաղարծին գյուղում մինչ օրս խնամախոսության ժամանակ աղջիկը համաձայնությունն արտահայտում է արդեն կոնյակի զարդարած շիշը բացելով ու նոր, ծիսական իմաստ ստացած խմիչքը բաժակները լցնելով: <<Խոսք առնելու>> կամ <<խոսքկապի>> նպատակը երիտասարդներին միմյանց հետ պսակելու հարցում համաձայնության գալն է: Ուշագրավ է, որ, ըստ որոշ գիտնականների <<փեսա>> բառի ստուգաբանությունը հանգում է bhendh — <<կապել>> արմատին, այսինքն՝ արտահայտում է ամուսնության միջոցով <<կապել/կապվել>> իմաստը: Գիտնականների մեկ այլ կարծիքի համաձայն՝ <<փեսա>> բառը կարող է սերված լինել հնդեվրոպական p’rek’ ձևերից, այսինքն՝ <<փնտրող>>, <<հայցվոր>>: Այս արմատից է ծագում նաև <<հարս>> բառը, որին դեռ կանդրադառնանք <<Հարսանիք>> բաժնում: Ուշագրավն այն է, որ միություն կազմող զույգերի անվանումները կարող են սերված լինել նույն արմատից՝ կարծես թե լեզվաբանորեն <<հաստատելով>> ամուսնացող զույգի առեղծվածային միաբանությունը: